Het Gentse Mysterie van de grootste Vlaamse Kunstroof ooit

Het zal ongeveer een jaar geleden zijn dat ik voor het eerst in mijn leven hoor over ‘Het Lam Gods’, het beroemde altaarstuk in de Gentse Sint-Baafskathedraal van de gebroeders van Eyk. Via de podcast ‘De Vlaamse Kunstroof’ maak ik kennis met het spannende verhaal van het verdwenen paneel van de Rechtvaardige Rechters.

Als ik in februari de kans krijg om zelf in Gent op zoek te gaan naar dit gestolen onderdeel van de ‘Nachtwacht van België’ hoef ik niet lang na te denken. Stel je voor dat ik hem vind, dan word ik wereldberoemd, nou ja in ieder geval in Vlaanderen. Ik combineer mijn speurtocht met een leuke citytrip naar Gent, want daar ben ik nog niet eerder geweest.

Onderweg met de trein

Gent is uitstekend bereikbaar met de trein. Onderweg bereid ik me goed voor op mijn speurtocht door de sleutelafleveringen van de podcast nog eens terug te luisteren. En de afgelopen weken heb ik ook diverse boeken aangeschaft die me verder op weg helpen. Er zijn tientallen speurders die me al voor zijn gegaan, maar er is de afgelopen 90 jaar nog niemand in geslaagd om het raadsel van het Vlaamse ‘monster van Loch Ness’ helemaal op te lossen.

Het verhaal van het verdwenen paneel van ‘Het Lam Gods’

In 1934 worden in de Gentse Sint-Baafskathedraal midden in de nacht twee panelen gestolen van het retabel ‘het Lam Gods’, het beroemde schilderij van de gebroeders van Eyk. Het dateert uit de Middeleeuwen en is echt een pronkstuk van de Vlaamse schilderkunst uit de vijftiende eeuw. Later worden aan het Bisdom de panelen aangeboden, in ruil voor 1 miljoen Belgische Frank losgeld. Het eerste paneel van Johannes de Doper wordt als teken van goede wil teruggegeven, maar het andere, de ‘Rechtvaardige Rechters’ blijft spoorloos.

Wie is D.U.A.?

Dan, op een goed moment, overlijdt ene Arseen Goedertier, een notabele Vlaming uit Wetteren die wekelijks als wissselagent naar de beurs in Gent kwam. Op zijn sterfbed vertrouwt hij zijn laatste woorden aan een vriend toe: ‘Kijk in het laatje van mijn bureau. Daar bevindt zich informatie over de vindplaats van het gestolen paneel.’ Die informatie bevindt zich daar inderdaad, maar alles is gecodeerd. In het laatje bevinden zich ook kopieën van brieven aan het Bisdom waaruit blijkt dat Arseen Goedertier nauw betrokken is geweest bij de diefstal en de afpersing. Ondertekend door ene D.U.A. Maar of hij zelf de dief is? Daar zijn ze nog steeds niet uit. Waarschijnlijk niet. Maar wie dan wel?

Velen proberen in de loop der jaren de codes van de vindplaats te kraken en soms lijkt het erop dat het is gelukt. Maar als men daadwerkelijk gaat graven of zoeken, vindt men niets. Tot op de dag van vandaag. Zal het mij dit weekend lukken om de Vlaamse Kunstroof op te lossen? Ik ga in ieder geval mijn best doen.

Met mijn eigen ogen

Als ik ben aangekomen in Gent, wandel ik meteen door naar de Sint-Baafskathedraal. Ik heb daar om drie uur een afspraak. Voorafgaand aan die afspraak, wil ik toch graag eerst met eigen ogen ‘Het Lam Gods’ zien. Dankzij het tijdslot dat ik heb gereserveerd hoef ik niet achteraan in een lange rij aan te sluiten.

Ik begin eerst in de crypte onder de kerk en krijg daar een virtual reality bril op mijn hoofd gezet. Dankzij deze bril maak ik kennis met de geschiedenis van ‘Het Lam Gods’. En de schilder Jan van Eyk, die – naar men aanneemt – er het meeste werk aan heeft gehad, nadat zijn broer Hubert was overleden. Zo’n virtual reality rondleiding is de perfecte manier om kennis te maken met de achtergronden van dit meesterwerk.

Als ik mijn bril weer inlever, is het grote moment daar. Ik ga terug naar de begane grond en volg de pijlen. Als ik de donkere ruimte binnenkom, moet ik even slikken. ‘Het Lam Gods’ is veel groter en kleurrijker dan ik verwacht had. Wat een fantastisch altaarstuk is dit zeg. In Leiden ga ik regelmatig naar ‘Het laatste oordeel’ van Lucas van Leyden in de Lakenhal dat ook op verschillende houten panelen is geschilderd, maar dit is wel even andere koek.

Onder de indruk

Ik moet eerlijk zeggen dat ik oprecht onder de indruk ben van dit kunstwerk. Jan van Eyk heeft hier in 1432 iets gepresteerd dat uniek is, voor zijn tijd maar ook voor latere tijden. ‘Het Lam Gods’ of eigenlijk ‘De aanbidding van het Lam Gods’ is een zogenaamd retabel en bestaat uit 18 verschillende beschilderde houten panelen (12 + 6 zijpanelen die in de 19de eeuw in Berlijn doormidden werden gezaagd). Dit veelluik is geschilderd op eikenhout, in opdracht van de rijke Gentenaar Joost Vijd.

Linksonder in het werk bevindt zich het inmiddels beruchte paneel van de ‘’Rechtvaardige Rechters’ (in mijn hoofd denk ik per ongeluk de hele tijd ‘de Rijdende Rechters’). Wat ik nu zie, is een reproductie. Ook aan de achterkant van deze zijpanelen bevinden zich schilderijen. Aan de achterkant van de ‘Rechtvaardige rechters’ bijvoorbeeld, zit een grisaille (een grauwschildering) van Johannes de Doper. Dit is het tweede paneel dat in 1934 gestolen werd, maar werd terug gegeven om te bewijzen dat de afperser in het bezit was van het paneel de ‘Rechtvaardige Rechters’.

De crime-scene

Ik ga er even bij zitten om het werk helemaal tot mij door te laten dringen. Kan me goed voorstellen dat dit Vlaanderens trots is. Dit is echt een kunstwerk dat je met eigen ogen moet zien om het op zijn unieke waarde te kunnen schatten. Als ik weer opsta, raak ik aan de praat met een oudere dame die toeziet op de bezoekers. Ze neemt me mee naar de Vijdkapel, de kapel waar ‘Het Lam Gods’ in eerste instantie hing, ook op het moment dat de twee panelen werden gestolen. Ik realiseer me ineens dat ik me op de crime-scene bevindt, maar ik betwijfel ernstig of sporenonderzoek nu nog enige zin heeft.

Als ik op mijn telefoon kijk, zie ik dat het al bijna drie uur is. Óp naar de volgende afspraak. Ik bedank de oudere dame vriendelijk voor al haar informatie en loop naar buiten.

Stadsgids en speurder Dirk van Nieuwenhuyze

Buiten ontmoet ik Dirk van Nieuwenhuyze, stadsgids en speurder, bij een zijdeur van de Sint-Baafskathedraal. Dirk zal me allerlei locaties in de stad laten zien die een rol spelen in het verhaal van het verdwenen paneel. We zullen eindigen bij de plek waar hij denkt dat het gestolen paneel zich bevindt. Gaan we het vandaag dan echt vinden?

Eerst lopen we nog even de kathedraal in en laat hij me de plek zien waar het Lam Gods ook nog heeft gehangen. Helaas kunnen we niet terug naar het werk zelf of de Vydkapel omdat dit alleen toegankelijk is voor mensen met een toegangskaart. De deur waar we elkaar buiten ontmoetten, is de plek waar de diefstal in feite werd ontdekt. De deur bleek in de ochtend niet op slot, terwijl dat normaal wel zo was. Dus dit is waarschijnlijk de deur waarlangs de dieven de panelen naar buiten hebben gesmokkeld. De deur stond namelijk nog op een kier omdat de dief deze bij het van binnen naar buiten niet kon sluiten gezien de tong van het slot bleef uitsteken.

We lopen om de Sint-Baafs heen en passeren de Vydkapel. Hoe je dat kunt zien? Bovenaan het glas in lood zie je een lammetje. Even verderop staan we op het Bisdomplein.

Zo lopen we samen door de stad en laat Dirk mij allerlei plekken zien die samenhangen met ‘het Lam Gods’, Arseen Goedertier of 1 van de vele mogelijke ‘pistes’ van de verdwenen panelen. Uiteraard ga ik die verhalen hier niet allemaal verklappen, want het is veel leuker om ze van Dirk zelf te horen tijdens een door hem gegidste stadswandeling door Gent.

Zit het paneel in deze waterput?

Het is een zeer interessante en leuke wandeling met Dirk door deze mooie oude stad. Omdat ik me goed heb voorbereid, dankzij de podcast en de boeken die ik vooraf heb gelezen, ga ik zelf ook mee fantaseren over mogelijke theorieën. Volgens Dirk komt er zeer binnenkort een nieuw boek uit over dit raadsel. In ‘Wie verbergt de Rechtvaardige Rechters’ van journalist Siel van der Donct zoekt ze de oplossing in een geschil binnen het kapittel van het bisdom naar aanleiding van de bankencrisis in 1934. Dirk is zeer nieuwsgierig naar dit boek. En ik eerlijk gezegd nu ook.

Dirk heeft zelf ook een eigen theorie, of zoals hij zegt een ‘piste’, die we nader onderzoeken. Hij heeft een uitleg bedacht voor wat de code zou betekenen en die leidt naar een plek waar onze wandeling eindigt. Precies bij een waterput op 152 stappen van diverse plekken dankzij de code van Arseen Goedertier. Ook hier is al eens grondig door de politie gezocht op basis van de informatie die Dirk heeft aangeleverd, maar helaas is er toen niets gevonden. Dirk denkt nog steeds dat ergens in de buurt het gestolen paneel zich zou kunnen bevinden. We maken samen een leuke foto als afsluiting van deze speurtocht.

Samen een pintje in ’t Vosken

We wandelen terug naar het Sint-Baafsplein en daar trakteer ik Dirk op een pintje in café ‘t Vosken. Ook dit café is geen toeval. Reinaert de Vos speelt een belangrijke rol in de oplossing van Dirk. We filosoferen nog wat na over mogelijke theorieën en ik moet bekennen dat ik vanaf nu ook behoor tot het team geïntrigeerde speurders. Ik bedank Dirk hartelijk voor deze super interessante rondwandeling en we spreken af om in contact te blijven om ideeën uit te wisselen.

Hotel Monasterium Poortackere

Al de hele middag loop ik rond met al mijn hebben en houden en het wordt tijd om eens in te gaan checken bij mijn hotel. Mijn bezoek aan Gent is voorbereid door Toerisme Vlaanderen en de keuze van mijn hotel blijkt geen toeval.

Ik overnacht namelijk in een oud stadsklooster, Monasterium Poortackere. Dirk vertelde me tijdens ons gezamenlijk pintje al dat dit het klooster is waar Kannunik van der Gheyn, verantwoordelijk voor de Sint-Baafskathedraal, op het moment dat hij vernam van de diefstal, bezig was met een mis in de kapel van dit klooster. Misschien dus ook een plek waar….? Want tijdens de Eerste Wereldoorlog verstopte dezelfde van der Gheyn ‘Het Lam Gods’ om het uit handen van de Duitsers te houden. Als ik later over mijn nieuwe theorie mail met Dirk, antwoordt hij dat de Kannunik het toen in een ander klooster had verstopt.

Als ik het klooster binnentreed, zie ik een mooi kunstwerk van een serene non.

Tot ik dichterbij kom.

En nog een beetje dichterbij. Ik moet hardop lachen, het is wel even verrassend om dit in een klooster aan te treffen.

De kop is eraf

Van al dat speuren en wandelen heb ik trek en dorst gekregen. De keuze valt op restaurant ‘Du Progres’, een gezellig en mooi ingericht restaurant op de Korenmarkt.

Helaas hebben ze geen lamsvlees om in het thema van dit weekend te blijven, maar mijn tournedos met Belgische frites smaakt er niet minder om. Het is ook een goede plek om een lekker Belgische biertje te proeven, ik kies voor een Guillotine.

De kop is er af, zal ik maar zeggen. Na een lekker dessert en kopje koffie (check dat kopje 😉) vertrek ik weer.

Gent by Night

In mijn hotelkamer heb ik informatie gevonden over een ‘Gent by Night’ wandeling en het lijkt me een goed idee om de nieuw verkregen calorieën er op die manier weer wat af te lopen. Nu kan ik ook iets meer oog hebben voor de omgeving, want tijdens de wandeling met Dirk was ik heel erg geconcentreerd op zijn verhaal.

Het centrum van Gent is echt de moeite waard voor zo’n avondwandeling. Ik wist eerlijk gezegd niet dat Gent zo’n rijke historie en prachtig middeleeuws centrum heeft.

Als ik op mijn stappenteller kijk en zie dat ik die dag al bijna 25.000 stappen heb gezet, vind ik het welletjes. Ik keer terug naar mijn hotel, drink in de hotelbar als nachtmutsje nog een trappistenbiertje en trek me terug in mijn kloostercel.

‘Het Lam Gods’ vereeuwigd in Street Art

Het is me onderweg in de stad opgevallen dat er veel mooie Street Art is in Gent. In het informatiepakket op mijn hotelkamer vind ik een kaart met meer dan 200 Street Art werken in de stad. Waar te beginnen? Op de site van Visit Gent zie ik ineens dat er ook een aantal werken speciaal gewijd zijn aan Van Eyk en ‘Het Lam Gods’.

Mijn besluit voor vandaag is snel genomen, na het ontbijt ga ik op zoek naar alle Street Art werken die in het teken staan van ‘Het Lam Gods’. Met behulp van de kaart stippel ik in mijn kloostercel een route uit. Dat worden weer heel wat stappen vandaag.

Het eerste werk bevindt zich …. tegenover het Klooster! Zou dat ook nog een reden zijn waarom ik in dit hotel zit? Zo wandel ik van het ene naar het andere Street Art werk. Ik ben blij dat ik de route vooraf op mijn kamer al heb uitgezocht, want het is nog een hele puzzeltocht.

Onderweg geniet ik natuurlijk ook van de andere Street Art die ik tegenkom. En ik zie Gent weer van een heel andere kant.

Het verdwenen Street Art werk bij het Gravensteen

Bij het Gravensteen, het trotse kasteel van Gent, heb ik meer tijd nodig. Van hieruit zou ik ook een bijzonder portret van Van Eyk moeten kunnen zien dat is gemaakt ter ere van het Van Eyk-jaar. Ik beklim alle trappen en torens en speur de stad af, maar nergens zie ik ook maar een glimp van deze Vlaamse Primitieve. Beneden bij de kassa van de winkel vraag ik het nog maar eens na. De dame achter de kassa weet het ook niet maar verwijst me naar een dame met een rode trui.

Die vertelt me dat ze het ook niet precies weet, maar volgens haar informatie zou vanaf de toren met de zwarte vlag het portret van Van Eyk zichtbaar moeten zijn. Ik klim weer naar boven via alle gangetjes en trappetjes. Hijg hijg. Bovenop de toren met de zwarte vlag scan ik de stad onder me. Zeker een kwartier zoek ik en dan moet ik het opgeven. Dit Street Art werk is bijna net zo moeilijk te vinden als de ‘Rechtvaardige Rechters’.

Visit Gent biedt uitkomst

Beneden vraag ik het nogmaals aan mensen van de beveiliging, bij de kassa en aan de dame met de rode trui. Niemand weet het precies. Misschien kan ik het bij het infokantoor van Visit Gent navragen? Dat zit hier vlakbij. Daar tref ik gelukkig iemand die iets meer weet. Hij wijst me waar het werk zich ongeveer zou moeten bevinden, vlakbij boven hun kantoor op een dakterras.

Ik keer weer terug naar het Gravensteen en beklim voor de derde keer alle trappen naar de torens. Ik speur weer rond naar herkenningspunten en realiseer me dan dat ik de hele tijd precies aan de verkeerde kant van het kasteel sta. Aan de andere kant hangt ook een zwarte vlag. Aha! Ik loop daar heen, maar zie nog niets. En dan ineens, bij de toren met de gele vlag, zie ik het portret van Van Eyk in de verte. Yes, deze missie is geslaagd! Al heeft het me heel wat tijd en gehijg gekost.

Mystic leaves

Ik vervolg mijn ‘Lam Gods Street Art tour’ door de stad en zie dat ik alweer aardig wat stappen heb gezet. Onderweg kom ik langs bekende plekken waar ik eerder dit weekend met Dirk heb gelopen. Langzaam begin ik de stad te herkennen. Bij de stadstoren Belfort waag ik de klim naar boven om de stad en de Sint-Baafskathedraal vanuit de lucht te bewonderen. Prachtig!

Op de Kouter tref ik een indrukwekkend stukje Street Art, letterlijk. De Amerikaanse kunstenares Jessica Diamond heeft daar bladeren van 18 planten die op het beroemde altaarstuk staan, nagemaakt in brons, messing en gietijzer. Deze ‘mystic leaves’ zijn verspreid over de Kouter. Dit werk heet ‘Mystic Leaves’ omdat ‘Het Lam Gods’ in het Engels ook wel ‘The Mystic Lamb’ wordt genoemd.

The Monument Men

Ik ben er bijna. Er is nog een werk dat ik graag wil zien. Dit laatste Street Art werk is gemaakt om de film ‘The Monument Men’ te promoten. Deze film gaat over een groep Amerikaanse soldaten die in de Tweede Wereldoorlog op zoek gaat naar door de nazi’s geroofde kunst. En jawel, ook ‘Het Lam Gods’ is tijdens de oorlog gestolen. De mannen vinden het uiteindelijk terug in een zoutmijn bij Altaussee. Helaas nog steeds zonder het gestolen paneel.

Het zit erop. Het hele weekend heb ik gespeurd naar allerlei zaken die samenhangen met ‘Het Lam Gods’, het prachtige en unieke Gentse kunstwerk van de gebroeders van Eyk. Ondertussen heb ik ook enorm genoten van deze middeleeuwse stad. Helaas heb ik de ‘Rechtvaardige Rechters’ niet teruggevonden, maar ik geef niet op. Het is een goede reden om nog eens terug te keren naar Gent.

Gent praktisch

Bereikbaarheid

Gent is prima bereikbaar met de trein. Boek je ticket tijdig via NS International. Klik op de banner hieronder voor informatie over de prijzen en vertrektijden.

Visit Gent

Tijdens mijn verblijf heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de informatie van Toerisme Vlaanderen. Ook de ’Van Eyk Street Art tour’ was mogelijk dankzij hun informatie. Op het kantoor van Visit Gent op het Sint-Veerleplein 5 kun je een gratis plattegrond ophalen met alle Street Art in de stad. Er is net een nieuwe versie gemaakt met twee wandelroutes.

Alle ‘Lam Gods’ Street Art werken kun je terugzien in een speciale Highlight op mijn Instagram account. Als je ‘Het Lam Gods’ in de Sint-Baafskathedraal met eigen ogen wil zien, is het aan te raden om vooraf een timeslot te reserveren.

Stadsgids en speurder Dirk van Nieuwenhuyze

De verhaalwandeling over ‘Het Lam Gods’ door Dirk van Nieuwenhuyze is een echte aanrader als je meer wilt weten over het spannende verhaal van de verdwenen panelen. Deze wandeling (maar ook andere stadsrondleidingen) kun je rechtstreeks bij Dirk van Nieuwenhuyze boeken.

Eten en overnachten

Tijdens mijn verblijf verbleef ik in het Monasterium Poortackere, een bijzonder hotel in een oud klooster nabij het centrum. Mijn diner genoot ik bij ‘Du Progres’ op de Korenmarkt.

CityCard Gent

Als je van plan bent meerdere plekken te bezoeken en gebruik te maken van het openbaar vervoer, loont het zeker om een CityCard Gent aan te schaffen. Het geeft je toegang tot bijna alle musea, het Gravensteen, het Belfort en is ook een chipcard voor de trams en bussen.

Podcast ‘De Vlaamse Kunstroof’

De Podcast ‘De Vlaamse Kunstroof’ van Dag en Nacht Media is een heel goede voorbereiding op een bezoek aan Gent. Zeker als je geïnteresseerd bent in het verhaal van de ‘Rechtvaardige Rechters’. Deze Podcast is te vinden op Podimo.

Inlezen

Ter voorbereiding op mijn bezoek las ik de volgende boeken: ‘De Rechtvaardige Rechters’ en een stadsspel/speurtocht ‘Waar zijn de Rechtvaardige Rechters?’ beide van Patrick Bernauw. Daarnaast las ik ook ‘De grootste kunstroof uit de geschiedenis’ van Karl Hammer, een soort Jeroen Windmeijer-achtig spannend verhaal over de Vlaamse Kunstroof. Met veel interessante historische en religieuze informatie.

Samenwerking

Ik was in Gent op uitnodiging van Toerisme Vlaanderen. Graag bedank ik hen en alle samenwerkende partners, CityCard Gent, Visit Gent, Hotel Monasterium Poortackere, Dirk van Nieuwenhuyze en restaurant Du Progres, voor een zeer aangenaam en interessant bezoek. Alle foto’s in het artikel zijn van mij. Behalve het close-up portret van Van Eyk, dat heb toestemming van de Street Artist zelf, Taquen, gebruikt. De eindredactie van dit artikel is gedaan door Astrid van Unen, van U-producties. Dit artikel bevat affiliate links. Als jij via zo’n link iets bestelt, krijg ik daar een kleine provisie over. Het mooie is dat het jou niets extra’s kost.