Dit artikel over mijn expeditie Caravaggio in Rome bestaat, net als een toneelstuk in vroegere tijden, uit verschillende akten. Het decor zal tussendoor wisselen en waar nodig neem ik even de tijd voor een changement.
De eerste akte: Caravaggio in Utrecht
Via via krijg ik begin 2019 een uitnodiging voor een bijzonder event in het Centraal Museum in Utrecht. Daar vindt de tentoonstelling ‘Utrecht, Caravaggio en Europa’ plaats, waarbij voor het eerst 3 werken van de beroemde Italiaanse schilder Caravaggio in Nederland te zien zijn.
Ik moet bekennen dat ik op dat moment nog niet echt weet wie Caravaggio is, maar omdat we uitgenodigd worden voor een bezoek aan de tentoonstelling na sluitingstijd, zie ik beelden als in de film ‘Night at the Museum’ voor me. Het is een van mijn eerste ‘kunstklussen’.
Er zijn zoals gezegd drie werken van de Italiaanse meester te zien en ik herinner me vooral het clair-obscur (licht-donker contrast) waarmee deze schilder naam heeft gemaakt, al geruime tijd voor Rembrandt. Veel andere schilders, waaronder de Utrechtenaren Gerrit van Honthorst en Hendrick ter Brugghen, reisden af naar Rome en lieten zich door die stijl inspireren. Deze schilders spelen daarom ook een belangrijke rol in deze expositie.
Van de drie aanwezige Caravaggio’s maakt op dat moment zijn Medusa de indruk op me. Toch is dit nog niet het moment dat ik een echte liefhebber word van zijn werk.
Kort intermezzo: wie is Caravaggio?
Het is wellicht goed om op dit moment de hoofdrolspeler van dit stuk kort aan u voor te stellen.
Michelangelo Merisi da Caravaggio (29 september 1571 geboren in het dorpje Caravaggio vlakbij Bergamo- 18 juli 1610 gestorven in Porto Ercole), beter bekend als Caravaggio, is een Italiaanse schilder die het grootste deel van zijn artistieke leven in Rome werkt. De laatste vier jaar van zijn turbulente leven verplaatst hij zich tussen Napels, Malta en Sicilië. Zijn schilderijen zijn door kunstcritici gekarakteriseerd als een combinatie van een realistische observatie van de menselijke staat, zowel fysiek als emotioneel, met een dramatisch gebruik van clair-obscur, die een vormende invloed had op de barokke schilderkunst.
Clair-obscur (Italiaans: chiaroscuro) is een techniek uit de schilderkunst, film en fotografie waarbij de licht-donkercontrasten sterker worden uitgebeeld dan ze in werkelijkheid vaak zijn. Bij clair-obscur is de achtergrond donker en de voorgrond licht. De lichtbron zelf is meestal niet duidelijk aanwijsbaar; het zou de zon kunnen zijn, maar ook een lamp of een kaarsvlam. (bron: wikipedia).
De tweede akte: muurschilderingen van de bekering van Paulus in de Cenakelkerk
Hier moeten we tussendoor even een changement aanbrengen. Het is inmiddels eind 2020, midden in de coronatijd, en we bevinden ons in Gelderland Om precies te zijn in de Cenakelkerk in een dorp vlakbij Nijmegen met de prachtige naam: Heilig Landstichting. Deze bijzondere kerk is rijk gedecoreerd met mozaïeken en muurschilderingen.
Ik raak aan de praat met een van de aanwezige vrijwilligers die me wijst op een detail, een ezel die op zijn rug ligt. ´Waarom ligt hij op zijn rug?’, vraagt hij me. ‘Geen idee’, zeg ik. Dat heeft hij ook niet. Dan wijst hij me op een ander onderdeel van de muurschildering. ‘Dat is het moment van de bekering van Paulus, die door de bliksem getroffen wordt en van zijn paard valt’, zegt hij. ‘
Maar als je eens echt iets moois wilt zien, ga dan naar de Santa Maria de Popolo in Rome. Daar kun je een prachtig werk van Caravaggio bekijken over dezelfde gebeurtenis.’ Mijn interesse is gewekt, want ik herinner me op dat moment die tentoonstelling die ik twee jaar geleden in Utrecht zag. Dus ik neem me ter plekke voor om – als de gelegenheid zich een keer aandient – hier naartoe te gaan om dat met eigen ogen te kunnen zien.
Entr’acte: het telefoontje met Wouter uit Rome
Weer bijna twee jaar verder bel ik met Wouter. Ik werk samen met hem aan een project over koffieabonnementen voor thuiswerkers en we raken aan de praat over andere dingen. Wouter woont al een paar jaar in Rome en blijkt een enorme fan van Caravaggio te zijn. ‘Weet je wat mij nu leuk lijkt’, zegt Wouter, ‘om een keer in één weekend alle werken van Caravaggio in Rome te zien.’ Hij heeft het wel eens voorgesteld aan een vriend, maar die deelt zijn interesse niet. ‘Dat lijkt mij ook wel wat’, zeg ik impulsief, terugdenkend aan het verhaal van die oudere vrijwilliger in de Cenakelkerk. Wouter reageert enthousiast en spontaan spreken we af dat we gaan zoeken naar een weekend in het voorjaar om dit idee in de praktijk te brengen. We komen uit op het eerste weekend van mei in 2023. Zo gezegd, zo gedaan.
De derde akte: onderweg naar Caravaggio in Rome
Het is begin mei als het daadwerkelijk zover is. Ik heb me inmiddels wel een beetje ingelezen en een globale planning gemaakt voor mijn weekend zodat ik de tijd optimaal kan gebruiken. De hele vrijdag wil ik doorbrengen in Vaticaanstad, in de Vaticaanse musea en de Sint-Pieter. Zaterdag ga ik op pad met Wouter langs diverse musea en kerken in Rome waar werken van Caravaggio te zien zijn. En zondag ga ik dan langs bij de werken die eventueel nog niet gelukt zijn op de eerdere dagen.
De Vaticaanse musea: de graflegging van Jezus
Op advies van Saskia van dé Italië website Ciao tutti heb ik tijdig online toegangskaartjes gereserveerd voor de Vaticaanse Musea want het is daar altijd druk, zeker bij iconische plekken als de Sixtijnse Kapel. Ik heb een hele vroege vlucht vanuit Rotterdam en loop al rond een uur of 10 richting de ingang van de Musea. Ik zie daar inderdaad een enorme rij staan, maar dankzij de handige tip van Saskia kan ik meteen doorlopen naar de ingang.
Er hangt hier maar één werk van Caravaggio, maar ik wil de rest van die musea nu ook wel zien. Een halve dag lang struin ik door deze prachtige musea, bezoek ook de (overvolle) Sixtijnse Kapel en zie prachtige kunst van beroemde kunstenaars. Pas op het eind ‘scoor’ ik mijn eerste Caravaggio: ‘de graflegging van Jezus’ in de Pinocoteca. En weet je wat grappig is? Ik kom er pas nu tijdens het schrijven van dit stuk achter dat dit werk dus ook een van de drie werken in Utrecht was die ik al had gezien! Dus ik had eigenlijk helemaal niet al deze musea door hoeven lopen. Of ik daar met terugwerkende kracht spijt van heb? Absoluut niet.
Ook mijn bezoek aan de Sint-Pieterskerk (met de fantastische Piéta van Michelangelo) en de beklimming van de koepel van deze kerk, zijn voor mij een hoogtepunt. Letterlijk en figuurlijk.
Met de elektrische Fiat 500 dwars door Rome
De volgende ochtend word ik opgehaald door Wouter. Dit is de eerste keer dat we elkaar in het echt ontmoeten. Hij bezit een elektrische Fiat 500 en hij heeft net die week een vergunning gekregen waarmee hij overal kan komen in de stad. Dat komt goed uit voor onze expeditie Caravaggio vandaag!
We beginnen bij de Santa Maria de Popolo. Ik heb mijn huiswerk gedaan en dankzij dit artikel op Ciao tutti weet ik waar alle plekken zijn met werken van Caravaggio. Die bevinden zich niet alleen in tal van musea, maar ook vaak op de plek waar ze oorspronkelijk voor gemaakt zijn, meestal een kerk (in situ noemen ze dat in kunstkringen). Zoals dus de Santa Maria de Popolo kerk. Maar het geluk zit ons niet mee, want op het moment dat we aankomen, gaat de kerk juist dicht voor ons in verband met een bruiloft.
Op naar de volgende plek dan maar, de Santa Maria della Concezione. Daar zien we onze eerste Caravaggio van de dag: Johannes de Doper. Het is sowieso een interessante plek want hier zijn ook allerlei bottenkapellen te zien met beenderen van oude Capucijner monniken. Een beetje luguber, maar zeker niet minder interessant.
Die elektrische Fiat 500 van Wouter blijkt een uitkomst want we kunnen op heel veel plekken komen, waar andere auto’s niet mogen rijden, en parkeren is met zo’n klein autootje een peulenschil.
De tweede teleurstelling
Bij het Palazzo Barberini wacht ons een tweede teleurstelling Dit is het museum waar normaliter twee werken van de meester te zien zijn. Een van die twee is er eentje die ik graag had willen zien: ‘Judith onthoofdt Holofernes’. Maar helaas pindakaas, dit werk is op dit moment uitgeleend aan een museum in Minneapolis. Ik koop als troost een ansichtkaart van het uitgeleende schilderij.
Maar klagen heeft nu geen zin en vol goede moed rijden we van de ene naar de andere plek. Dankzij mijn voorbereiding weten we precies waar we moeten zijn. We bezoeken de San Luigi dei Francesi kerk, de Sant’Agostino kerk en ook in de Galleria Doria Pamphilj genieten we van een paar fantastische schilderijen van Caravaggio en met hem vele andere grote meesters.
Terug naar de Santa Maria de Popolo
Halverwege de middag keren we terug naar de Santa Maria de Popolo. Gelukkig mogen we nu wel naar binnen. En dan zie ik eindelijk met eigen ogen waarom die oudere man mij jaren geleden in de Cenakelkerk tipte om hierheen te gaan. De twee schilderijen van Caravaggio die hier in de kapel hangen, zijn inderdaad overweldigend. De bekering van Paulus en vooral De kruisiging van Petrus maken grote indruk op me. Net als zijn werken over Mattheus in de Contarellikapel in de San Luigi dei Francesi eerder vanmiddag.
Ik begrijp nu ook waarom. Dit zijn precies de plekken waar deze schilderijen voor gemaakt zijn. De lichtval op de schilderijen is afgestemd op de lichtinval in deze kapellen en de afmetingen zijn indrukwekkend. Net als het Lam Gods in Gent. Eigenlijk zou je alle schilderijen moeten kunnen zien op de plek waarvoor ze ooit gemaakt zijn. Daarnaast is het realisme van deze schilder ongekend. Niks geen opsmuk, gewoon keihard de werkelijkheid laten zien. En het al genoemde clair-obscur is bij Caravaggio in uitstekende handen. Caravaggio is een schilder die met zijn realisme en perfect gebruik van licht-donker contrasten mij rechtstreeks in mijn ziel weet te raken.
Het is al laat in de middag als we in de buurt van de Musei Capitolini (waar we overigens niet meer in mogen omdat het al te laat is) neerstrijken op een terrasje. We kijken voldaan terug op een zeer geslaagde dag. Terwijl ik geniet van mijn allereerste Limoncello Spritz ooit in een heerlijk Romeins namiddag zonnetje.
Deze zondag wordt geen rustdag
Op de laatste dag van deze Caravaggio expeditie in Rome sta ik er weer alleen voor. Er zijn nog een paar plekken waar ik heen wil, voordat ik terugkeer naar huis. En ook vandaag zal het niet gaan lukken om alles te zien wat ik had gewild want Galleria Borghese, waar maar liefst 6 Caravaggio’s hangen, is vandaag helemaal uitverkocht. Zeker een goede reden om tijdens mijn wandeling door het centrum even af te slaan richting de Trevifontein. Ik heb hier bijna 30 jaar geleden tijdens mijn allereerste Romebezoek een muntje over mijn schouder gegooid en het heeft blijkbaar geholpen, want ik ben immers teruggekeerd. Maar omdat ik nog een aantal schilderijen van Caravaggio in Rome wil zien, zal ik nog eens terug moeten komen. Dus wederom investeer ik een muntje dat ik over mijn linkerschouder in de fontein werp.
Ondertussen geniet ik vanochtend al wandelend van deze eeuwige stad. Ik loop langs de enorme rijen bij het Colosseum, woon spontaan een mis bij in het prachtige Pantheon en geniet van een heerlijke pasta op een zonnig terrasje.
De laatste twee musea die ik bezoek, vandaag toevallig gratis toegankelijk, zijn Palazzo Corsini en Musei Capitolini. Daar zie ik zijn laatste werken voor dit weekend.
Genieten van Trastevere
Palazzo Corsini ligt in de wijk Trastevere, een gezellig gebied waar het goed toeven is. Als ik ooit nog eens terugkom naar Rome, ga ik proberen hier een slaapplek te vinden. Vandaag geniet ik van mijn culturele expeditie en loop ook nog wat kerken in. De Santa Maria de Trastevere bijvoorbeeld, is ook een pareltje waar ik zelfs een werk zie van een Utrechtse Caravaggist, Gerard van Honthorst. Een van de mensen die centraal stonden bij die eerste tentoonstelling in 2019. Het cirkeltje is rond en ik ga helemaal voldaan naar huis.
De vierde akte: terug naar Caravaggio in Napels en Rome
Het is januari 2025 en ik heb me aangemeld bij diverse facebookgroepen over Caravaggio. Daar zie ik op een goede dag een aankondiging die mijn hart sneller doet kloppen. Vanaf begin maart tot juli zal er in het Palazzo Barberini in Rome een unieke tentoonstelling plaatsvinden waar tientallen werken van Caravaggio uit Italië én het buitenland te zien zullen zijn. Ik besef direct: dit is een unieke kans die ik niet kan laten lopen. Ik app Wouter, die nog steeds in Rome woont, en hij reageert meteen. Daar moeten we heen!
Wouter koopt zo snel als mogelijk toegangskaarten want dit zal een hele drukbezochte expositie worden, zeker in dit Jubeljaar. En ik regel tickets voor de Galleria Borghese want het zal me niet nog eens gebeuren dat ik daar niet in kan.
Palazzo Barberini
De toegangskaarten zijn snel geregeld, maar ik moet nog wel mijn reis boeken. Ik overweeg serieus om met de trein te gaan, maar als ik dat heb uitgezocht, realiseer ik me dat dit minstens 4 dagen extra gaat kosten. Dat vind ik te veel. Uiteindelijk boek ik de heenvlucht naar Napels en zal ik terugvliegen vanuit Rome. Napels, zie ik je fronsend denken? Jazeker. Want in Napels hangen ook werken van Caravaggio. En de vlucht is de helft goedkoper dan naar Rome.
Van de drie Napolitaanse werken, blijken er twee op de tentoonstelling in Rome te zijn, maar de allermooiste, ‘De 7 werken van barmhartigheid’, is gelukkig wel te zien in de kerk Pio monte de misericordia. Dit werk mag die kerk nooit verlaten. Gelukkig maar, wat een meesterwerk is dit. In mijn artikel over deze city walk in Napels lees je daar alles over.
Met de trein naar Rome
Vanuit Napels pak ik de trein naar Rome en check ik in bij mijn hostel in, jawel, de wijk Trastevere. Met Wouter heb ik de volgende ochtend afgesproken bij Palazzo Barberini. Vol verwachting klopt mijn hart, want de komende dagen ga ik heel wat Caravaggio’s zien. Inmiddels durf ik mezelf ook wel een (amateur) kenner te noemen, want ik heb de foto’s gezien van al zijn werken en ook zijn levensverhaal en andere boeken over zijn werk gelezen.
We ontmoeten elkaar in de rij bij Palazzo Barberini. Maar goed dat we al tijdig kaarten hebben gekocht want alles is uitverkocht. Het is druk, erg druk, maar toch wordt het een onvergetelijke ervaring.
Levensloop van Caravaggio
De expositie is opgebouwd volgens de levensloop van Caravaggio. Het is bijzonder interessant om de ontwikkeling van zijn stijl te zien. In totaal zijn er maar liefst 24 werken. En eindelijk zie ik dan ook mijn lievelingswerk: ‘Judith onthoofdt Holofornes’ die ik twee jaar eerder misliep. Ik ken het werk inmiddels door en door omdat ik een ansichtkaart heb gekocht bij mijn eerdere bezoek die ik regelmatig bekijk.
Maar om dit gruwelijk mooie schilderij nu in het echt te zien, geeft me toch wel extra voldoening. Vooral de blikken van Judith en de oudere dame fascineren me enorm. Er hangt hier vandaag een aantal zeer indrukwekkende schilderijen en ik prijs me gelukkig dat ik dit mag meemaken. Ook Wouter is zichtbaar onder de indruk.
Er vallen me nu een aantal dingen op. Ten eerste zie je echt de ontwikkeling van de schilder gedurende de jaren. Zijn werk wordt steeds realistischer en ook vaak donkerder. Daarnaast zie ik ook dat de schilder ook regelmatig zichzelf portretteert. Vooral bij ´David en Goliath´ op een nogal heftige manier. Ook zie ik nu voor het eerst dat hij ook vaker met dezelfde modellen werkt. De vrouw die ´Judith´ voorstel op mijn favoriete werk, zie ik ook terug in twee andere schilderijen. Weliswaar met een andere blik, maar onmiskenbaar dezelfde vrouw. Het totaalbeeld leidt tot een beeld van een zeer getalenteerde, originele maar ook behoorlijk getormenteerde persoon.
Na een paar uur lopen we beiden met een grote glimlach naar buiten. Dit moeten we vieren en dat doen we met een heerlijke pasta tartufo die voortruffelijk smaakt. Niet in de laatste plaats door die fles smakelijke Pinot Grigio erbij.
Wereldrecord Caravaggio’s-op-één-dag
Na de lunch neem ik afscheid. We zullen elkaar de volgende dag weer zien bij de ingang van Galleria Borghese. Ik heb nog een flink deel van de middag voor me en besluit dat ik nogmaals de 3 kerken ga bezoeken waar ik 2 jaar geleden zo heb genoten van alle schilderijen op de plekken waarvoor ze oorspronkelijk voor gemaakt zijn. En zo geschiedt.
Als ik met mijn vermoeide voeten die avond neerstrijk op een terrasje in Trastevere, realiseer ik me dat ik iets bijzonders heb gedaan. Volgens mij heb ik het wereldrecord Caravaggio’s-op-één-dag gevestigd. Ik daag alle lezers uit die mijn record aan willen vechten. Het zijn er in totaal maar liefst 30! Tenzij iemand net zo gek is als ik, denk ik niet dat dit record snel gebroken gaat worden. Zeker als de tentoonstelling in Palazzo Barberini voorbij is, blijf ik vermoedelijk voor lange tijd die recordhouder.
Galleria Borghese en die ene fresco
Ik weet ook dat er nog 1 werk van Caravaggio in Rome is, dat ik deze dagen niet zal gaan zien. Tenzij? Tenzij ik er langs ga en er toevallig iemand bij de poort staat die zo vriendelijk is om me binnen te laten. Dit is namelijk een fresco in een leegstaande villa niet ver van de Galleria Borghese. Ik vertrek ruim op tijd vanuit mijn hostel zodat ik misschien een kansje heb.
Met de bus rijd ik vanuit Trastevere richting de Borghese tuinen en stap een paar haltes eerder uit. Bij de villa Aurora in de Via Aurora zie ik vooral erg hoge muren. Een paar jaar geleden stond deze stadsvilla te koop voor een slordige 470 miljoen euro. Het is toen niet verkocht. In de villa zit op een van de plafonds een fresco van Caravaggio die verborgen blijft voor de rest van de wereld. Ik loop helemaal rond langs de metershoge muren en kom uit bij een hek. Maar het ziet er erg dicht en onbewoond uit. Dit Romeinse werk van Caravaggio ga ik tijdens dit bezoek niet te zien krijgen.
Waarom hangen er hier eigenlijk zoveel naakten?
Ik loop verder door de lommerrijke Borghese tuinen en zie Wouter al staan bij de ingang van de Galleria. Gisteren hebben we bij de tentoonstelling al een drietal werken gezien die normaliter hier hangen. Maar in de Galleria Borghese is veel meer te zien. Ooit was dit een paleis voor een paus, Scipione Borghese. Ik denk dat die nog veel had kunnen leren van de boodschap van eenvoud van de onlangs overleden paus Franciscus. Wat een pracht en praal pronkt hier. Beelden van Bernini en schilderijen van een groot aantal Italiaanse meesters zoals Rafael, Botticelli et cetera. En het Palazzo zelf mag er ook wezen. En waarom zijn er hier in zo’n pauselijk verblijf eigenlijk zoveel naakten?
Hier hangen de laatste drie Caravaggio’s van mijn expeditie. Op de een of andere manier voelen die drie na gisteren een klein beetje als een anticlimax. Maar wacht eens even? Volgens mijn lijstje zou er hier nog eentje moeten zijn, een portret van paus Paulus V. We lopen alle zalen nog een keer door en vragen het aan allerlei medewerkers. De een zegt dat die bij de tentoonstelling hangt in Barberini, de ander denkt dat het uitgeleend is aan Galleria Doria Pamphilj. Niemand weet het echt zeker. Het blijft een raadsel. Er hangt wel een portret van deze paus dat in eerste instantie aan Caravaggio toegeschreven werd, maar later is men van mening veranderd.
Als ik later weer thuis ben, krijg ik een bericht van iemand op Facebook die stelt dat het portret nergens te zien is, omdat het zich in de privécollectie van de familie Borghese bevindt. De laatste keer dat men het in het openbaar kon zien in Rome, was in 2011. Het portret dat je nu in Galleria Borghese ziet, is inderdaad een kopie, van Padovanino.
Vijfde en laatste akte? Expeditie Caravaggio nog niet ten einde
Is dit de laatste akte van expeditie Caravaggio? Ik denk het niet! Er is een aantal werken dat ik graag nog eens in het echt zou willen zijn. Een week nadat ik terug ben gekeerd uit Rome, lees ik dat de villa met de fresco in de weekenden wordt opengesteld en dat bezoekers met een toegangskaart voor de Barberini-tentoonstelling daar alsnog heen kunnen. Verd*mme.
Wie weet een volgende keer. Maar helaas is het me dit keer niet gelukt om een muntje over mijn schouder te gooien bij de Trevifontein omdat die op het moment dat ik er langs liep, niet toegankelijk was. Maar er zijn andere werken die ik nog veel liever zou willen zien dan deze Romeinse fresco. In Italië zelf uiteraard (Milaan, Genua, Palermo, Florence, Cremona, Syracuse, Messina), maar ook in Duitsland, de Verenigde Staten, Oostenrijk, Engeland en last but not least Malta. Kortom, nog genoeg plekken om over te vakantaseren. Mijn Expeditie Caravaggio is nog lang niet ten einde.
Vind je dit artikel leuk?
Vind je dit artikel leuk, laat dan je waardering zien en trakteer me eens op een cappuccino. Dat kan heel makkelijk via de button van Buy me a Coffee hieronder. Dankzij jouw bijdrage kan ik dit soort verhalen blijven maken.
Praktische informatie over Caravaggio in Rome
De informatie in dit artikel op Ciao tutti vormde het vertrekpunt voor mijn eerste Caravaggio-weekend in Rome in 2023. In dat verhaal staat ook een handige link naar een city walk die je langs de Romeinse Caravaggio’s voert.
De speciale Caravaggio-tentoonstelling in Palazzo Barberini in Rome met 24 unieke werken uit de hele wereld vindt plaats van 7 maart tot 6 juli 2025.
Geen zin om alles zelf uit te zoeken in Rome? Bij Get your guide heb je een rijk aanbod van begeleide wandeltochten en privé-tours, allemaal in het teken van Caravaggio. Check hier de mogelijkheden.
Een goede voorbereiding is het halve werk. Lees daarom een van deze boeken over het leven en de werken van deze Italiaanse Meesterschilder.
Ik ben naar Rome en Napels gereisd met Transavia. Op Booking.com vind je een ruim aanbod van hostels en hotels waar je kunt verblijven. Het laatste weekend heb ik overnacht in dit leuke hostel in de wijk Trastevere.
Samenwerking
Graag bedank ik mijn expeditie-genoot Wouter voor onze twee gezamenlijke Romeinse Caravaggio-avonturen. De eindredactie was in handen van Astrid van Unen van U-producties.
